جوان وجواني از ديدگاه امام علي

جوان وجواني از ديدگاه امام علي (ع)

    يک جوان شايسته چه ويژگي ها و اوصافي بايد داشته باشد؟ به تعبير ديگر جوان مطلوب کيست؟ در اين مورد آداب و خصلت هاي فراواني مطرح است که يک جوان مطلوب و شايسته آنها را بايد دارا باشد، از جمله اين خصلت ها صالح بودن است. در غررالحکم جلد 2 صفحه 575 آمده است: “الولد و الصالح اجمل الذکرين” فرزند صالح و شايسته زيباترين يادآوري از دو بخش يادآوري هاي انسان است. يعني کارها و اعمال انسان يک يادگار خير و فرزند صالح يادگار خير ديگري است که از ديگري زيباتر است. پس بايد جوانان و فرزنداني صالح تربيت کرد و از خود به يادگار گذاشت. دومين خصلت ناصح بودن است. جوان علي رغم شور و احساس، زور بازو و غرور اگر پيرو احساس و هوس نباشد و در پي شر و بدي نگردد برعکس به دنبال خير و خوبي، خيرخواه و ناصح باشد، بسيار مطلوب و پسنديده است. حضرت علي(ع) محمدبن ابي بکر را چنين توصيف مي کند: “فعندالله نحتسبه ولدا ناصحا” (نهج البلاغه نامه 35.)
    مصيبت شهادت محمدبن ابي بکر را که فرزندي ناصح و خيرخواه بود به حساب خدا مي گذارم. در حديثي از پيامبر گرامي اسلام(ص) چنين آمده است: “خير شبابکم من تشبه بکهو لکم” (ميزان الحکم ج 5 صفحه 6.) يعني بهترين جوان هايتان آنانند که به پيران شبيه باشند. مقصود از شباهت جوانان به پيران آن است که پختگي و خيرخواهي و مسلط بودن بر هوس ها و احساسات را که در پيران است دارا باشند؛ اگر جواني اين چنين باشد پس شبيه افراد مسن خواهد بود. از جمله ويژگي بزرگسالان آن است که دنبال خير و صلاح هستند، در پي خواسته هاي احساسي و شهواني نيستند. يعني آنان ناصح هستند، اگر جواني ناصح باشد شبيه پير است و پسنديده است. چنانچه اگر پيري دنبال شر و احساسات و شهوات باشد مذموم و ناپسند است. در ميزان الحکم جلد 5 آمده است “و شرکهو لکم من تشبه شبابکم”، يعني پيران بد کساني هستند که شبيه جوانان مي باشند.
    سومين خصلت جوان شايسته مطيع پدر بودن است. حضرت علي (ع) اطاعت پدر را حق پدر بر فرزند مي داند و مي فرمايند: “فحق الوالد علي الولد ان يطيعه في کل شي الاخي معصيه الله سبحانه” (نهج البلاغه حکمت 399.) يعني حق پدر بر فرزند آن است که در هر کاري جز معصيت پروردگار از پدر اطاعت کند. چهارمين خصلت احترام گذاشتن به بزرگترهاست. نوجوانان و جوانان بايد بزرگترها را تعظيم و تکريم کنند و احترام آنان را رعايت کنند. امام علي (ع) در بيان فساد زمان خود چند ويژگي را برمي شمارد. از جمله مي فرمايند: “لايعظم صغيرهم کبيرهم” (نهج البلاغه خطبه 233.) يعني کوچکترهايشان بزرگسالها را احترام نمي کنند. پنجمين خصلت عمل به آئين جوانمردان است. در متون ديني و روايات، فتوت و جوانمردي از ويژگي هاي مثبت شمرده شده است. در تعريف آن به نکات برجسته اخلاقي اشاره شده است. حضرت علي (ع) فرموده است: بعدالمرء عن الدينه فتوه” (غررالحکم جلد 2 صفحه 268.) يعني دوري انسان از پستي و صفت هاي پست، جوانمردي است و ديگر آنکه “نظام الفتوه الحتمال عترات الاخوان و حسن تعهد الجيران” (همان) يعني آئين جوانمردي به تحمل کردن لغزش هاي برادران و رسيدگي خوب به همسايگان است. از طرفي ديگر کلمه فتوه از فتي به معني جوان است. در فارسي هم کلمه جوانمردي بدان اطلاق مي شود. اين نکته ادبي گوياي آن است که ويژگي جوانمردي با جوان بيشتر تناسب دارد، در اصل جوانان بايد آراسته به اين خصلت برجسته اخلاقي يعني جوانمردي و فتوت و ويژگي هاي آن باشند.
    اما در عين حال بعضي از ويژگي هاي رفتاري براي جوانان چهره منفي و ناشايست به تصوير مي کشد که جوانان و نوجوانان بايد از آن دوري کنند. از جمله آن ويژگي ها مي توان موارد زير را نام برد.
    اولين خصلت پرخاشگري و ستيزه جويي است. حضرت علي (ع) در بيان آثار منفي فتنه بني اميه به اين نکته اشاره دارد که فرزند در دوره فتنه پرخاشگر، دشمن، ستيزه جو و خشونت کردار مي شود: “فاذا کان ذلک کان الولد غيظا” (نهج البلاغه خطبه 108.) يعني وقتي آن زمان برسد که باطل موضع گرفته و... پس فرزند دشمن و پرخاشگر مي شود. از ابعاد منفي فتنه همين است که نسل جوان را تباه و در برابر پدر عاصي و دشمن و ستيزه جو مي سازد. دومين خصلت ناپسند بداخلاقي است. از ويژگي هاي منفي براي جوانان بداخلاقي است. حضرت علي (ع) آنگاه که از فساد زمان خويش گله مي کند مي فرمايد: “فتاهم عارم” (نهج البلاغه خطبه 233) جوانشان بداخلاق است.
    عارم يعني سختي و دشواري و شدت و به کسي گفته مي شود که برخوردش تند و آزاردهنده و اخلاقش خشن و بد است. فرق اين دو خصلت منفي (غيضا و عارم) در آن است که اولي به معني آن است که از انسان به ديگران ناراحتي برسد. اما دومي اعم از آن است که موجب رسيدن يک امر نامطلوب به ديگري باشد يا نباشد و صرفا به معني تند و بداخلاق بودن است. شايد فرقشان در اين باشد که اولي در مقابل پدر است و دومي در مقابل هر فرد ديگر خواه پدر يا غير آن باشد. هرچند اين صفات براي بزرگسالان نيز ناپسند است، آنان همانند جوانان بايد از اين ويژگي هاي منفي دور باشند. اما با توجه به زمينه هاي مستعد جسماني و رواني جوانان توصيه به دور بودن از اين خصايص ناپسند و زشت براي آنان روشن مي شود. نافرماني در مقابل پدر و مادر خصلت منفي و ناپسند ديگر جوانان است. جوان نه تنها بايد در مقابل پدر و مادر نافرمان نباشد بلکه بايد کاملا رام و خاضع و فرمان بردار باشد. حضرت علي (ع) مي فرمايند: “شرالاولاد العاق”. (غررالحکم جلد 2 صفحه 576) يعني بدترين فرزندان، اولاد نافرمان است. با توجه به اينکه توصيه هاي اخلاق به فرزندان تحت عنوان اولاد بيشتر در سنين جواني است، مي توان از واژه اولاد و کاربرد آن در تعابير و تعاليم اخلاقي در بحث از جوانان سود جست. امام (ع) مي فرمايند: “ولد عقوق محنه و شوم” (همان.) يعني فرزند نافرمان موجب محنت است و شوم و نحس است.
    خصلت ناپسند ديگري که بر ترک آن از سوي جوانان تاکيد شده دوري از پدر و مادر است. گاهي بعضي فرزندان وجود پدر و مادر خود را ننگ دانسته و از آنان دوري مي کنند، بويژه اگر پدر و مادر بي سواد باشند و يا ظاهر مرتب و آراسته نداشته باشند. اين صفت بسيار زشت و نادرست و ضداخلاق اسلامي است. هر جوان بايد به پدر و مادرش به هر کيفيت که هستند افتخار کند و با آنان نزديک و همدم و مانوس باشد. حضرت علي (ع) مي فرمايند: من استنکف من ابويه فقد خالف الرشد”. (همان) يعني کسي که از پدر و مادر خود استنکاف دارد و آنان را ننگ خود داند از رشد و راه درست به در رفته است. گاه جوانان و فرزندان رفتاري را در پيش مي گيرند که شرف و آبروي خانوادگي را از بين مي برند و مايه ننگ و عار دودمان خود خواهند بود و بزرگترهايشان آرزو مي کنند که اي کاش چنين فرزندي نداشتيم. لذا مايه ننگ و عار گذشتگان بودن، خصلت ناپسند ديگري است که جوانان را تهديد مي کند. حضرت علي (ع) مي فرمايند: “ولد السوء يعدالسلف و يفسد الخلف” (همان.) يعني فرزند بد موجب عار و ننگ گذشتگان و تباهي آيندگان است و نيز فرموده اند: “ولد السوء يهدم الشرف و يشين السلف” (همان.) فرزند بد شرف را ويران سازد و گذشتگان را عيبناک مي کند. در پايان بر اين نکته تاکيد مي کنيم که اولياي بزرگوار نسبت به جوانان و فرزندان خويش مسئولند، بايد آنان را درست درک کنند و متناسب با روحيات و نيازها و استعدادهايشان به تعليم و تربيت آنان مبادرت ورزند.

    نويسنده: حميد حسين زاده